Posts in category: Verdieping

Wat is de HPA-as?

De HPA as staat voor Hypothalamus-Pituitary-Adrenal-as, in het Nederlands de Hypothalamus, hypofyse, bijnier as. Deze drie onderdelen van het lichaam werken samen bij stressreacties.

De hypothalamus is een onderdeel van de hersenen dat signaleert. Het signaleert de stand van zaken in het lichaam en van buiten het lichaam. Het ontvangt onder andere vanuit je zintuigen informatie.
Als er een stressvolle situatie plaatsvindt, merkt de hypothalamus dit op en geeft het vervolgens een signaal aan de hypofyse.

De hypofyse is een kleine klier in de hersenen die vele hormonen kan produceren. Afhankelijk van de behoefte van het lichaam, geeft het specifieke hormonen af. Bij de ‘stress’-boodschap van de hypothalamus zal de hypofyse het hormoon ACTH afgeven.

De bijnieren merken de ACTH op. Bijnieren zijn kleine organen die als het ware bovenop de nieren liggen. Je kan de bijnier verdelen in twee onderdelen: het bijniermerg en de bijnierschors.

Het bijniermerg bevindt zich onder de verschillende lagen van de bijnierschors en produceert adrenaline en noradrenaline, de hormonen die in stresssituaties zorgen voor alertheid en paraatheid zoals ik in mijn vorige post al aangaf.

De bijnierschors bestaat uit drie lagen:

De buitenste laag produceert mineralocorticoïden; hormonen die de bloeddruk in stand houden, omdat deze hormonen de nieren aanzetten om vocht vast te houden.
De laag daaronder produceert glucocorticoïden; dit zijn hormonen met verschillende effecten:

– Het bevorderd de vorming van glucose (!)
– Het produceert cortisol bij stresssituaties
– Het heeft invloed op de vetverdeling
– Het onderdrukt je afweer
– Het onderdrukt ontstekingen
– Het bevorderd de afbraak van eiwitten (waar glucose van gemaakt kan worden).

De binnenste laag produceert mannelijke en vrouwelijke geslachtshormonen (androgenen en oestrogenen).

Als de hypofyse ACTH aanmaakt in een stresssituatie, wordt er door de bijnieren (oa) extra glucocorticoïden aangemaakt. De aspecten van bovenstaande opsomming zullen daardoor meer aanwezig zijn.

Dit proces is GOED!
Alleen, bij blijvende stress wordt het minder goed:

Blijvende stress zorgt voor blijvend verhoogde aanmaak van corticoïden; blijvend verhoogt cortisol in het bloed. De bijnieren zijn continue flink aan het werk (en denk dan ook even terug aan mijn blog over die sprinter).

Hoewel je lichaam dit echt wel een tijdje vol houdt, worden de receptoren die reageren op cortisol naar mate de tijd verstrijkt steeds minder gevoelig. Cortisol wordt wel in dezelfde mate aangemaakt, maar niet meer als zodanig opgepakt door het lichaam (vergelijk dit met het proces bij insulineresistentie of denk aan bijvoorbeeld die alcoholist die steeds beter tegen drank kan voordat hij dronken wordt: de receptoren worden minder gevoelig bij veelvuldige blootstelling). Dit kan leiden tot bijvoorbeeld de volgende symptomen:

– Als je ’s ochtends wakker wordt heb je het gevoel nog uren te kunnen slapen
– Je sleept jezelf vervolgens door de ochtend heen
– Je hebt echt koffie/cafeïne nodig om te kunnen functioneren
– Je ervaart weinig geduld, een kort lontje
– Je concentratie wordt steeds minder

Allemaal dingen waar cortisol normaal een positief en essentieel effect op heeft.

Als je geen gehoor geeft aan dit soort signalen en de stress blijft aanhouden, kan dit uiteindelijk leiden tot bijnieruitputting(1). Dit is eigenlijk de lichamelijke vorm van een burn-out en komt ook vaak samen met een mentale burn-out. Bijnieruitputting staat voor een verstoring in de werking van de HPA-As. Dit betekend dat de langdurige verhoging van cortisol in het bloed ertoe heeft geleid dat de hypofyse en hypothalamus onvoldoende functioneren. Dit komt door de negatieve terugkoppeling van cortisol: in een gezonde situatie geven de hypothalamus en hypofyse een signaal naar de bijnier om cortisol aan te maken. Als dit gebeurt is, is er dus meer cortisol in het bloed. Dit wordt door de hypothalamus opgemerkt en die stopt met het stimuleren van de hypofyse om ACTH aan te maken.

Bij constante stress wordt de HPA as constant gestimuleerd en daardoor is er een constante verhoging van de hierdoor aanwezige stoffen, waaronder cortisol. Dit leidt onder andere tot schade aan en verlies van neuronen en weefsels. Naarmate deze situatie aanhoudt wordt de HPA-as steeds minder responsief. Uiteindelijk leidt dit tot een systeem wat amper tot niet meer reageert. Hierdoor zullen o.a. cortisolwaardes die gemeten worden juist lager uitvallen(2).

Maar, hoe staat bijnieruitputting of voorstadia hiervan in verband met PCOS?

Zoals ik al eerder schreef kan de bloedsuikerspiegel bij PCOS instabiel zijn door insulineresistentie. Er is sprake van pieken, maar ook van dalen. Bij een bloedsuikerdip kan het lichaam op drie manieren helpen; allereerst probeert het lichaam de dip te herstellen door glucagon aan te maken. Glucagon heeft een tegenovergesteld effect als insuline, het verhoogt de glucosewaardes in het bloed. Beide stoffen worden door de alvleesklier aangemaakt. Bij een diepere dip in de bloedsuikerspiegel moet de bijnier echter bijspringen door adrenaline en zeker ook cortisol aan te maken. Als de bijnier overbelast is, verloopt dit proces stroever en is het lichaam minder in staat accuraat te reageren op bloedsuikerdips. Het kan daardoor insulineresistentie in de hand houden. Ook zorgt een overbelaste bijnier voor minder aanmaak van DHEA, een stof dat ook van invloed is op je hormoonbalans.

Andersom werkt het net zo; de insulineresistentie die vaak gepaard gaat met PCOS, vraagt meer van de bijnier en kan ervoor zorgen dat bijnieruitputting sneller optreed.
Het stabiliseren van je bloedsuikerspiegel door bepaalde voedingskeuzes kan dus zowel op insulineresistentie als bijnieruitputting een positief effect hebben.

Daarnaast produceert de binnenste laag van de bijnierschors geslachtshormonen. Hoewel dit in geringe mate gebeurd, zorgt bijnieruitputting wel voor een verminderde werking van deze afgifte.

Ook wil ik nog even terugpakken naar de hypofyse. Deze klier heeft hoofdzakelijk de focus op stress, stofwisseling en voortplanting. Een lichaam dat zich bevind in ‘paniekstand’, heeft minder belang bij een goed werkende stofwisseling en heeft minder behoefte aan voortplanten. Stress betekend gevaar; het is levensreddend en dat heeft voorrang op de andere processen.
Op het gebied van voortplanting zorgt dit voornamelijk voor een verminderde aanmaak van progesteron door de bijnieren, waardoor oestrogeen kan gaan overheersen. Er kan een oestrogeendominantie ontstaan, wat een negatief effect heeft op PCOS. Hierover lees je hier meer.

Tot slot

Ik ben mij bewust dat PCOS bij iedere vrouw een andere vorm kan aannemen, met andere klachten, symptomen en oorzaken. Toch is stressreductie in mijn beleving één van de meest essentiële aandachtspunten als je jouw klachten wilt verminderen. Het optimaliseren van je voedingspatroon is belangrijk, maar zoals je hierboven kunt lezen zijn de gevolgen van stress ook groot.
Ook bij vrouwen zonder insulineresistentie en/of waar geen sprake is van overgewicht, kan stress een grote rol spelen bij het uitblijven van jouw menstruatie.